تاریخچه کاخ گلستان

مجموعه کاخ گلستان، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران است،این بنا روزگاری همانند نگینی در میان این ارگ، می درخشید.
بنیاد ارگ تاریخی تهران به دوره صفویه و زمان شاه طهماسب اول بازمی گردد. این ارگ در دوره کریم خان زند بازسازی شده و در دوره قاجار به محل دربار و سکونت سلاطین قاجار اختصاص یافته است؛ گفتنی است که ناصرالدین شاه در دوران حیات خود تغییرات بسیاری را در مجموعه گلستان ایجاد کرده است.پاره ای از این تغییرات را در شرح بناهای کاخ گلستان مشاهده خواهید کرد.

مجموعه کاخ گلستان، یادگاری به جای مانده از ارگ تاریخی تهران است،این بنا روزگاری همانند نگینی در میان این ارگ، می درخشید.
بنیاد ارگ تاریخی تهران به دوره صفویه و زمان شاه طهماسب اول بازمی گردد. این ارگ در دوره کریم خان زند بازسازی شده و در دوره قاجار به محل دربار و سکونت سلاطین قاجار اختصاص یافته است؛ گفتنی است که ناصرالدین شاه در دوران حیات خود تغییرات بسیاری را در مجموعه گلستان ایجاد کرده است.پاره ای از این تغییرات را در شرح بناهای کاخ گلستان مشاهده خواهید کرد.
در بیش از یک سوم فضای ارگ، دارالحکومه و محل سکونت شاه قرار داشت. این منزلگاه همانند خانه های سنتی ایران دارای دو بخش بیرونی و اندرونی بود. بخش بیرونی شامل دو قسمت یعنی حیاط دارالحکومه یا دیوانخانه ودیگری باغ مربع شکلی به نام باغ گلستان بود که این دو حیاط را بناهایی از یکدیگر جدا می ساخت.این بنا در دوران پهلوی تخریب گردید و در حال حاضر اثری از آنها برجا نمانده است.
در شرق دارالحکومه و شمال باغ گلستان فضای اندرونی قرارداشت که حیاط بزرگی بود که اقامتگاه زنان شاه و عمارت خوابگاه شاهی در میانه آن ساخته شده بود ودر واقع حرمسرا را تشکیل میداد. این مجموعه دردوره پهلوی تخریب شد و بجای آن ساختمان فعلی وزارت امور اقتصادی ودارائی ساخته شد.

حیاط تخت مرمر یا دارالحکومه مقر بر تخت نشستن شاه و برگزاری بارعام ومحل حکومت بود. در حالیکه فضای باغ گلستان اندرون شاهی بود وبه ملاقات های خصوصی، مراسم خانوادگی اختصاص داشت.
ایوان تخت مرمر

روح ظریف هنرمند ایرانی با استعانت از هنرهای معماری، نقاشی، سنگتراشی، کاشی کاری، گچبری، آئینه کاری، خاتم سازی، منبت کاری و مشبک سازی، در وسط کاخهای سلطنتی قدیم ومجموعه دلپسند، ترکیبی بدیع و بنائی زیبا بوجود آورده که شاید کمتر بتوان نظیر آنرا در جای دیگر یافت.
ایوان یا تخت جایگاهی است که مراسم سلام وبارعام طبقات مختلف مردم درمقابل آن برگزار می شده است . به نظر می‌رسد عمر بعضی از قسمتهای تخت مرمر که از بناهای دوره زندیه می‌باشد‚از سایر بناهای موجود در کاخ گلستان بیشتر باشد.
در سال 1221 هـ.ق فتحعلی شاه به حجاران وسنگتراشان معروف اصفهانی امرکرد تا از سنگ مرمر زرد یزد تختی بسازند تا همیشه در وسط ایوان نصب ومستقر گردد. این تخت که از 65 قطعه مرمر بزرگ و کوچک تشکیل یافته،میرزابابای شیرازی نقاشباشی آن را طراحی کرده، و سرپرستی حجاری به عهده استاد محمدابراهیم اصفهانی بوده است. معماری و تزئینات این ایوان در دوره فتحعلی شاه وناصرالدین شاه تغییرات زیادی کرد تا به شکل امروزی درآمد. این ایوان در دوره قاجار محل به تخت نشستن پادشاهان وبرگزاری مراسم و اعیاد رسمی بود. آخرین مراسم رسمی که دراین ایوان برگزار شد، تاجگذاری رضاخان در سال 1304 بود.

خلوت خانه کریمخانی
در گوشه شمال غربی محوطه گلستان، دیوار به دیوار تالار سلام، بنایی سر پوشیده وستوندار بصورت ایوان سه دهنه ای وجود دارد که در مرکز آن حوض جوشی ساخته شده و پیشتر از این آب قنات شاه از میانه حوض میجوشیده است. این قسمت از کاخ گلستان که جلو خان یا خلوت کریمخانی نامیده میشود . چنانچه از نامش پیداست ، از بناهای دوره کریمخان زند است و قسمتی از خلوت خانه وی به شمار می آمده است.
این بنا ظاهرآ در سال1173 هـ.ق احداث گردیده و در زمان ناصرالدین شاه، که بنای جدید تالار سلام ساخته میشده است، قسمت اعظم آن تخریب گردیده و امروزه تنها بخشی از آن باقی مانده است. قبلآ میانه این بنا حوضی کوچک وجود داشته که اب قنات شاهی از آب نمای این حوض بیرون می‌آمده ودر باغ جاری می‌شده.این بنا خلوت کریم‌خانی نام دارد و در گذشته بخشی از اندرون خانه وی به شمار می‌رفته است.در این محل نیز یک تخت مرمرین قرار دارد که بسیار کوچک‌تر ساده‌تر از تخت مرمر اصلی است.معروف است که ناصرالدین شاه این گوشه کاخ گلستان را بسیار دوست داشته و اغلب در این محل خلوت می کرده و قلیان می‌کشیده.ضمن انکه سنگ قبر ناصرالدین شاه بعد از جابه جایی های فراوان سر انجام در همین محل نگاهداری می‌شود.
نگارخانه
نگارخانه محل ارائه گنجینه نفیس تابلوهای نقاشی، هنرمندان دوره قاجار است و در آن سیر تحول نقاشی در ایران و آثار هنرمندان مشهور آن زمان به معرض تماشا گذاشته شده است.
از نقاشان مشهوری که آثار آنان در نگارخانه به نمایش در آمده است، می توان به محمود خان صبا، مهرعلی، کمال الملک، اسماعیل جلایر، ابوالحسن ثانی یا صنیع الملک و محمد حسن افشار اشاره نمود.
ناصرالدین شاه که بسیار تحت تأثیر ایده به نمایش گذاشتن اشیاء قیمتی درموزه‌ها قرار گرفته بود‚بعد از سفر دوم خود به اروپا که حدود سالهای 1290 صورت گرفت موزه ای برای نمایش دادن اشیاء قیمتی دربار ترتیب داد که در میان انها مقدار قابل توجهی تابلوی نقاشی بود.
بیشتر اشیای که ناصرالدین شاه در موزه های خود به نمایش گذاشت اکنون در سراسر موزه های تهران پراکنده است.اما بسیاری از نقاشی های دربار قاجار در کاخ گلستان نگاهداری می شود.
این مجموعه در نگارخانه کاخ گلستان به نمایش درامده است.مجموعه نگارخانه به دو بخش تقسیم شده است، بخشی که در قسمت جنوبی نگاهداری می شود متعلق به نقاشان متقدم دوره قاجار مانند میرزا بابا ، مهر علی و علی اکبرخان مزین الدوله و ابوالحسن خان ثانی است.
بخش دوم نقاشی ها در قسمت شمالی نگارخانه قرار دارد ‚این بخش در دوره پهلوی به گارد سلطنتی اختصاص داشته و بعد از مرمت های فراوان اکنون پرده های نقاشی نقاشان قاجار مانند استاد محمودخان صبا (ملک الشعرا) ‚محمد غفاری کاشانی (کمال الملک) ‚استاد مهدی ‚استاد موسی ممیز را به نمایش گذاشته است.
حوضخانه
این عمارت که درطبقه هم کف تالار عاج واقع شده است، از بناهای دوره ناصری است و زمانی آب قنات از داخل آبنمای این عمارت به داخل حوضهای حیاط کاخ جریان داشته است. این عمارت نیز در زمانهای مختلف تغییراتی یافته و اکنون با به تماشا گذاشتن نفیس ترین تابلوهای نقاشان اروپایی قرن 19 میلادی، از جمله آثار بدیع نقاشان مشهوری چون سیمون ون گلدنر، آیوازفسکی … به صورت نمایشگاه دائمی نقاشی در آمده است.
حوض‌خانه مکانی است که اکنون نقاشی هایی از نقاشان معروف اروپایی که به دربار قاجار هدیه شده است نگاهداری می‌شود.
این عمارت که با تالار عاج هم کف می‌باشد از بناهای دوره ناصری است که به اطاق تابستانی شهرت داشته است. آب قنات شاهی بداخل حوضی در میان این عمارت می‌ریخته و از آنجا به مکانی دیگر کانال کشی می‌شده است.استفاده از حوض به علت ایجاد رطوبت زیاد در حال حاضر منسوخ شده است. اما عمارت هنوز به همین نام مشهور است.در این مکان نقاشی استادان اروپایی مانند سیمون ون گلدنر و آیوازفسکی و ... به نمایش در آمده است.
عمارت برلیان
در سمت شرقی تالار عاج، چند تالار و اتاق زیبا ومجلل وجوددارد که سطح کف آنها نسبت به کف تالار عاج وتالارهای دیگر پایین تر است. در زمان ناصرالدین شاه بعلت کهنگی وفرسودگی بناهای قدیمی ارگ، اغلب آنها را ویران میکردند و به جایشان ساختمانهای جدیدی می ساختند.در این زمان عمارت بلور که از بناهای دوران فتحعلیشاه شمرده می شد را خراب کردند و در جایش عمارت امروزی رابنا نمودند. این عمارت درزمان پهلوی برای برگزاری جلسات رسمی با سران دول خارجی ومراسم تشریفات مورداستفاده قرار میگرفت. چون بسال 1318 ه.ق در زمان سلطنت مظفرالدین شاه در بنیاد ساختمان تالار شکستی افتاده بود، در ساختمان آن تعمیرات فراوانی صورت گرفت و بر تزئینات و شکوهش افزودند که این موضوع از مضمون اشعار کتیبه سنگی بیضی شکلی که در جبهه نمای تالار حک و نصب گردیده است بدست می آید. یک نقاشی رنگ روغن زیبا از آثار یحیی خان صنیع الملک غفاری،به سال 1305 ه.ق تزیینات این اطاق را قبل از بازسازی نشان می دهد. این بازسازی توسط مظفرالدین شاه انجام شد.
تالار عاج
بعد از تالار آئینه و در سمت غرب تالار برلیان، تالار عاج قراردارد. تاریخ احداث این تالار و حوضخانه زیر آن معلوم نیست، ولی محققا“ قبل از تالار سلام وتالار آئینه ساخته شده و بناهای دوره ناصری است بعدها درزمان ناصر الدین شاه در نمای آن تغییراتی دادند که به صورت امروزی درآمده است. در این تالار در زمان ناصرالدین شاه، هدایای پادشاهان دول خارجی نگهداری میشد و در زمان پهلوی محل پذیرایی وبرپایی مهمانیهای رسمی دربار بود. از این رو درآرایش درونی آن تغییرات عمده ای داده شده است.
یک نقاشی آبرنگ که توسط محمودخان ملک الشعرا کشیده شده و در کاخ گلستان موجود است‚ نمایخارجی این بنا را قبل از بازسازینشان می‌دهد.